Tình huống truyện là sự kiện đặc biệt của đời sống mà nhà văn mô tả trong tác phẩm. Tại sự kiện đó, nhà văn đã làm sống dậy một tình tiết bất thường có tính chất éo le và gây bất ngờ trong quan hệ giữa các nhân vật. Tại sự kiện đó, tính cách nhân vật được bộc lộ sắc nét, ý tưởng mà nhà văn định gửi gắm cũng hiện hình khá trọn vẹn.
Để làm bài văn phân tích tình huống truyện, việc cần làm đầu tiên là giới thiệu về tình huống bằng cách lược thuật vắn tắt những tình tiết chính làm thành sự kiện và chỉ ra nét nổi bật của nó (chẳng hạn, ở truyện Chữ người tử tù của Nguyễn Tuân là cuộc gặp gỡ kì lạ giữa người tử tù và viên quan coi ngục, ở truyện Vợ nhặt là câu chuyện nhặt vợ của anh Tràng, ở truyện Chiếc thuyền ngoài xa là chuyến đi đến và cuộc sống của người nghệ sĩ)
Sau phần giới thiệu tình huống, cần đi vào khai thác các đặc điểm của nó. Đây chính là khâu quan trọng nhất trong quá trình phân tích tình huống vì nó thể hiện sự hiểu biết, mức độ cảm nhận và kĩ năng phân tích, đánh giá của học sinh. Để xác định chính xác đặc điểm của tình luống, cần đọc kĩ tác phẩm, xem xét lại bản thần sự việc được mô tả, các tình tiết chính làm nên tình huống và cố gắng nắm bắt ý tưỏng cơ bản của nhà văn. Đây đều là các cơ sở quan trọng để xem xét, xác định các khía cạnh, các mặt cơ bản tạo nên tình huống (hay còn có thể gọi là các đặc điểm cơ bản củi tình huông truyện). Chẳng hạn, trong truyện ngắn Vợ nhặt của Kim Lân, từ hoàn cảnh xảy ra sự việc (Tràng lấy vợ đúng vào lúc cái đói, cái chết đang ìoành hành, đang săn đuổi, bủa vầy đe dọa lấy đi mạng sống của con người, gia cảnh nhà Tràng khi đó cũng đang lúc túng quẫn vì anh chỉ có nghề làm thiê làm mướn để kiếm sống nên khó có thể đảm bảo cho cuộc sống, càng khó bả) toàn hạnh phúc gia đình) có thể xác định đây là tình huống rất éo le. Từ mối quan hệ giữa sự việc với hoàn cảnh (lúc người ta lo kiếm miếng ăn nhằm đản bảo cho sự tồn tại thì Tràng lo cưới vợ, lúc tất cả tưởng sắp chìm nghỉm trong cái đói thì Tràng lại ‘rước cái của nợ đời về’, Tràng vốn xấu xí thô kệch, nghèo khó túng thiếu, tưởng là sẽ ế vợ thì lại có người đàn bà theo không về.. Có thể xác định đây còn là tình huống rất lạ lùng… Cứ như vậy, ta sẽ xác định chính xác điều cần tìm, thậm chí có thể xác định được cả hướng khai thác.
Trên cơ sở phân tích rõ các đặc điểm của tình huống, chúng ta mới xem xét đến đánh giá giá trị của nó. Nên dựa vào định nghĩa về tình huống để xem xét các mặt giá trị: tình huống mà nhà văn xây dựng đã làm nổi bật quan hệ nào củaa đời sống, đặc điểm nào của nhân vật, tư tưởng mà tác giả gửi gắm ở đây là gì, mức độ biểu hiện của các khía cạnh đó qua tình huống…
