Nhân vật là một yếu tố quan trọng góp phần tạo nên sự thành công cho tác phẩm. Vì là một yếu tố nên trước hết cần xác định chính xác vị trí của nó trong tổng thể tác phẩm: nhân vật chính, nhân vật phụ, nhân vật trung tâm…
Việc tiếp theo cần làm là xác định rõ kiểu – loại nhân vật: nhân vật tư tưởng, nhân vật tính cách, nhân vật tâm trạng, nhân vật số phận, nhân vật trữ tình…
Yếu tố thể loại cũng không thể bỏ qua: nhân vật trong văn xuôi thường được miêu tả tưòng tận tỉ mỉ hơn so với nhân vật trong thơ trữ tình. Khi phân tích nhân vật trong thơ trữ tình, cần chú ý đến tâm trạng, tình cảm, tư tưởng. Khi phân tích nhân vật trong văn xuôi, cần chú ý đến ngoại hình (nếu được miêu tả), nội tâm (tư tưởng, tình cảm, tâm trạng, kiểu tính cách, diễn biến tâm lý, sự phát triển tính cách…), cuộc đời, số phận với các biến cố, thay đổi. Trong quá trình phân tích nhân vật, điều quan trọng nhất là khai thác để làm rõ đặc điểm của nó. Bởi vì đây vừa là cách tác giả biểu hiện tư tưởng về đời sống, quan niệm về con người, chiều sâu của khám phá, sáng tạo lại vừa là cơ sở quan trọng để chúng ta lập ý cho bài văn.
Muốn làm rõ đặc điểm của nhân vật, cần đặt nó trong các quan hệ đời sống được mô tả trong tác phẩm mà xem xét. Để làm được điều này, cần đọc kĩ tác phẩm, tập hợp và phân loại các chi tiết được dùng để miêu tả nhân vật: chi tiết về ngoại hình, chi tiết về hành vi, cử chỉ, chi tiết về tâm lý, tình cảm, tính cách, chi tiết vê quan hệ của nhân vật với các nhân vật khác và với môi trường sông xung quanh. Trên cơ sở ý nghĩa của các chi tiết ấy, chúng ta sẽ xác định được kiểu – dạng – đặc điểm của nhân vật. Chẳng hạn, nhìn vào việc người đàn bà trong truyện ngán Chiếc thuyền ngoài xa (Nguyễn Minh Châu) chịu đựng những trận đòn tàn bạo của người chồng mà không có một phản ứng, ta thấy được đó là người nhẫn nhục, cam chịu. Nhìn vào việc chị ta van xin chồng đưa mình lên bò để đánh nhằm tránh cho con cảm giác đau lòng vì chứng kiến cảnh bố đánh mẹ, ta thấy đó là người vị tha. Nhìn vào cách chị ta giải thích về thái độ cam chịu của mình trong câu chuyện ở tòa án huyện, ta lại thấy người phụ nữ này không han là người đàn bà nhẫn nhục cam chịu mà là người rất sắc sảo, sâu sắc trong cách nhìn con người và cuộc sông – một phẩm chất đủ làm những người có học cũng phải giật mình…
Trên cơ sở xác định các đặc điểm của nhân vật, các quan hệ đời sống của nó trong tác phẩm, người viết bài văn phân tích nhân vật cần đánh giá vai trò của nhân vật trong tác phẩn. Mô hình chung của phần đánh giá này là khái quát diện mạo – mức độ hành công của tác giả khi xây dựng nhân vật – chỉ ra vai trò tư tưởng và nghị thật của nhân vật trong tác phẩm.
